Mooi citaat dat ik ken van bij McKinsey vandaan, maar het circuleert op internet zie ik:
Designing a presentation without an audience in mind is like writing a love letter and addressing it “to whom it may concern”.
Toegeschreven aan Ken Haemer van AT&T – en het geldt wat mij betreft ook voor het schrijven van, zeg, een adviesrapport.
Afgelopen weekend was ik in Antwerpen en daar heb ik onder andere het nieuwe museum MAS bezocht – zeer de moeite waard! Er hing in de tijdelijke openingstentoonstelling een serie prenten uit 1565 van Cornelis Cort, naar Frans Floris, van de zeven vrije kunsten. De drie ‘taalvakken’ daarvan, het trivium, zijn de voorlopers van de moderne taalbeheersing. Vandaar dat ik blij was van die drie vakken ansichtkaarten te kunnen kopen in de museumwinkel van het MAS. Hier zijn dus grammatica, dialectica en retorica, oftewel taalbeheersing, zoals verbeeld in de 16 eeuw:
Net uit: Fiets van juni, met daarin m’n 70e column, over hoe het is om van sportvrouw ineens een ‘lichtschuw wrak’ te worden – wat mij vorige maand overkwam omdat ik toen flink ziek was van gordelroos. In diezelfde Fiets ook nog een ingezonden brief met een dik compliment voor mijn recensie van vorige maand – die al meer stof deed opwaaien.
Afgelopen donderdag was ik in Leiden bij een lezing van Hans Hoeken, hoogleraar bedrijfscommunicatie van de Radboud Universiteit Nijmegen, over de overtuigingskracht van verhalen. Dat is een onderwerp dat mij interesseert, ook voor toepassingen in een zakelijke context. Te veel wordt er daar volgens mij alleen maar gebruik gemaakt van de logos, de op logisch redeneren en argumenteren gebaseerde manier van overtuigen.
Koude oorlog
Dát verhalen op een andere manier overtuigen, weet ik al heel lang: toen ik een jaar of tien was, las ik Die ene seconde over de atoombom op Hiroshima. Dat boek heeft me voor mijn leven beïnvloed, volgens mij: in één klap was de gruwel van oorlog in het algemeen en van kernoorlogen in het bijzonder tot me doorgedrongen. Nadat ik eerst een paar nachten slecht had geslapen, moet ik zeggen, zo intens had ik het boek ervaren.
Enkele jaren later sliep ik vanwege datzelfde thema nóg een keer slecht, dit keer na een film. We keken met de klas naar The day after. Het was de tijd dat er gesproken werd over de mogelijkheid van een ‘beperkte’ kernoorlog in Europa: de Koude Oorlog was ijzig koud. Afgelopen donderdag begreep ik van Hans Hoeken dat die film een rol heeft gespeeld in het ontdooien ervan. Ook Ronald Reagan, toen president van de VS, was ervan onder de indruk, en dat heeft mede geleid tot nieuwe onderhandelingen met de Sovjet-Unie over het beperken van de kernwapenwedloop!
Inzicht in gedrag
Hoeken begon met een verklaring uit de evolutie waarom wij ‘homo narrans’ zijn, misschien wel meer dan ‘homo sapiens’: ter vergroting van de reproductiekansen als soort en als individu is het handig om elkaars gedrag te kunnen begrijpen, voorspellen en beïnvloeden, en daarover leren we door spelen én verhalen. Verhalen laten zien dat andere mensen de wereld anders zien dan jijzelf. Van Het wonderbaarlijke voorval met hond in de nacht kun je autisten beter leren begrijpen, Hersenschimmen dementerenden.
Je leert van verhalen ook hoe dingen verlopen. De meeste verhalen lopen goed af: goed gedrag wordt beloond. Mensen die veel lezen, zijn daarom ook meer ervan overtuigd dat de wereld rechtvaardig is. Daarover had Hoeken ook een paar anekdotes, zoals van een rechercheur die tegen een bestolen iemand verzucht: ‘met zo weinig sporen lossen ze het bij CSI op, maar in het echt gaat dat niet’.
Onderzoek
Verhalen sorteren effect doordat je je erin verliest: dat schakelt je kritische geest uit, het roept krachtige beelden bij je op, en je leeft mee met de personages, je identificeert je met hen. In onderzoek is Hoeken met collega’s nagegaan wat van verhalen nu precies welk effect veroorzaakt. Uit het eerste onderzoek bleek dat de opgeroepen emoties de enige voorspeller zijn van een attitudeverandering.
In het tweede onderzoek bleek dat het verhaalperspectief ook een rol speelt: als de lezer zich identificeert met het personage, heeft dat effect op de attitude. Maar dat is niet alleen een kwestie van perspectief: lezers zijn geneigd zich sowieso meer met de underdog te identificeren, en dat is door verhaalperspectief niet om te draaien.
In het derde onderzoek bleek dat er tussen mensen nogal wat verschil is in de mate waarin hun kritische geest ‘uitgeschakeld’ wordt tijdens het lezen van een verhaal – maar hoe dat precies zat, is me ontgaan, want toen was het uur vol en ging het ineens heel snel. Hoeken is zo’n spreker waarbij je denkt dat hij nog wel uren door had kunnen praten over zijn thema, en dan had het publiek zich nog steeds niet verveeld.
Anekdotes
Er was nog wel even tijd voor vragen, waarbij het bijvoorbeeld ging over hoe kort een verhaal mag zijn om overtuigend te zijn. In een verder gewoon betoog kun je immers bijvoorbeeld gebruik maken van anekdotische argumentatie: een mini-verhaaltje. Werkt dat ook nog? Daarnaar is meer onderzoek nodig. Dan krijg je het type verhalen waarvan Obama bijvoorbeeld gebruikt maakt. Een anekdote die hij gebruikte in zijn speeches voor de hervorming van de ziektekostenverzekering was zo kort als dit:
An Illinois man getting chemotherapy was dropped from his insurance plan when his insurer discovered an unreported gallstone the patient hadn’t known about. They delayed his treatment, and he died because of it.
En dat deed meer dan een heleboel zakelijke argumenten bij elkaar!
Ethiek
Vraag is natuurlijk wel of het ethisch verantwoord is om gebruik te maken van een tactiek waarbij het kritische vermogen van mensen in slaap gesust wordt. Ik denk dat het voor zakelijke communicatie daarom ook zeker niet óf-óf moet zijn, maar én-én. Omdat we niet alleen homo sapiens zijn, maar ook homo narrans. En die mag in organisaties best wat meer aan z’n trekken komen.
Het is maandagochtend en ik heb al een nieuw woord geleerd deze week: schrijftomatisme. Van dit nieuwsbericht: http://www.schrijvenonline.org/nieuws/schrijvende-professional-lijdt-aan-schrijftomatisme Herkenbaar fenomeen, ja, ik moet dan altijd meteen denken aan die deelnemer aan een training van me die spontaan eruit flapte: ‘goh, ik heb me nooit gerealiseerd dat je bij schrijven rekening zou moeten houden met een lezer’. Ik ga het boekje maar eens bestellen dus!
Ik geef op dit moment een vak aan eerstejaars studenten Nederlands over het schrijven van wetenschappelijke teksten. Ze moeten dat zelf ook doen natuurlijk: een ‘nota’ schrijven. Thema daarvan dit jaar is wel toepasselijk: de nota’s moeten een doortimmerd betoog bevatten over het thema ‘ze kunnen niet meer schrijven tegenwoordig’.
Daarmee wordt bedoeld het klagen van de oudere generatie in het algemeen en het hoger onderwijs in het bijzonder over het gebrek aan schrijfvaardigheid van de generatie van, zeg, 16 à 20. Is het nou echt zo dat ‘ze’ niet meer kunnen schrijven tegenwoordig, en zo ja, hoe komt dat dan en wat is eraan te doen, en zo nee, wat is er dan wel aan de hand, enzovoort: het thema biedt allerlei aanknopingspunten voor een pittig betoog.
Ik heb de afgelopen weken de eerste versies nagekeken en van feedback voorzien. Ik was natuurlijk zelf benieuwd of ‘ze’ nog wel konden schrijven eigenlijk. Welnu, ik gaf ongeveer hetzelfde vak vier jaar geleden, en in vergelijking daarmee deed deze groep het beter: net iets meer studenten haalden meteen bij de eerste versie al een voldoende. Dat is niet representatief, natuurlijk, want het is een ander thema en een iets andere aanpak, en het zou ook kunnen dat ik minder kritisch geworden ben, maar toch, het is een indruk.
Het enige wat ik wel minder goed vond, was de toepassing van de wetenschappelijke conventies rond verwijzen, bronvermelding en bibliografie. Dat zou kunnen komen doordat het onderwijs in het eerste jaar in het algemeen iets is veranderd, en dat is studenten niet aan te rekenen, vind ik, het is iets wat heel specifiek is voor de wetenschap en wat eerstejaars dus simpelweg moeten leren. Dat was dus kennelijk nog niet voldoende gebeurd; in 2007 wel. Ik heb er een extra werkcollege aan besteed, en ik heb er alle vertrouwen in dat dit wel goed komt in de tweede versie.
Wat ik opvallend goed vond, was de breedte van de onderwerpskeuze, het retorische karakter (dus niet beschrijven, maar betogen, met een eigen standpunt als antwoord op de probleemstelling, en argumenten die dat standpunt onderbouwen) en de voorbeelden. Ik denk dat ik daaraan kon merken dat het een onderwerp is dat de studenten na aan het hart ligt: ze schrijven als het ware over zichzelf, over de taalvaardigheid van hun eigen generatie.
Maar ook kan het zijn dat er iets te zien is van wat veel studenten in hun nota’s aandroegen: het kan weliswaar zo zijn dat ‘de jeugd van tegenwoordig’ zich minder aantrekt van de officiële taalnormen en dus bijvoorbeeld meer spelfouten maakt, smiley’s gebruikt en ‘hun hebben’ zegt, maar die jeugd schrijft wel veel meer dan vroeger en vertoont daarin zowel creativiteit als publieksgerichtheid – dat alles dankzij de nieuwe media. Vroeger schreven scholieren omdat het moest, bij Nederlands; tegenwoordig krabbelen ze op Hyves, sturen ze elkaar om de haverklap SMS’en en tweets (waardoor ze bondig leren formuleren) en houden ze een weblog bij – omdat het leuk is, en omdat ze gelezen (willen) worden.
Jaaaa, zeggen veel ouderen, maar je wilt niet wéten hoe slecht dat allemaal geschreven is. Oja? Het is anders, maar het is niet slecht. Het voldoet toch – ze kunnen ermee communiceren. En uit onderzoek blijkt dat jongeren de verschillende communicatieve situaties goed uit elkaar kunnen houden: ze beseffen dat ze in een opstel geen SMS-afkortingen moeten gebruiken. Het is alsof ze meerdere schrijftalen beheersen. In de nota’s dus heus geen smileys, afkortingen als ff of andere ‘moderne’ verschijnselen.
Wel zag ik spelfouten; gemiddeld te veel naar mijn smaak – voor Neerlandici dan. Een aantal studenten zal daar zeker nog aan moeten werken, en niet voor niets betoogden enkele nota’s dat het schrijfonderwijs op basis- en middelbare school wel beter zou kunnen. Ook vond ik sporen van taalverandering, zoals de voor mij ongrammaticale volgorde ‘echter is het zo dat…’ (voor mij moet dat zijn ‘echter, het is zo dat…’ of, liever ‘het is echter zo dat…’)
Ik heb me met het nakijken van de nota’s goed vermaakt. Het is een onderwerp dat mij bezighoudt, het totaal van de nota’s is inhoudelijk heel rijk. Op een aantal inhoudelijke zaken kom ik nog wel terug, en ik ben aan het nadenken over of er meer mee te doen zou zijn dan alleen weblogstukjes. Wordt dus vervolgd!
Twee observaties over een ongetwijfeld goed bedoelde, maar erg vage waarschuwing: pas op!
Voor de roeper op de fiets en de bedenkers van die sticker sprak het waarschijnlijk voor zich waar ik op moest letten. Maar voor mij niet. Ja, voorzichtig zijn. Maar dat is in beide gevallen nog te weinig concreet.
Wat een vage term, eigenlijk, ‘pas op’. Het flapt er zo makkelijk uit, maar toch zou ik zeggen: wees liever concreet. Oftewel: oppassen met opgepast, dus!
Vorige maand rondde ik mijn cursus socratisch gesprek af en ik schreef daarover toen dat ik nog een keer zou terugkomen op de toepassingsmogelijkheden in mijn werk als trainer en adviseur op het gebied van schriftelijke communicatie. Welnu.
Het is al lang bekend dat trainingen schrijfvaardigheid in organisaties niet leiden tot een verbetering van de kwaliteit van de teksten van die organisatie. In O&O schreven Daniël Janssen er (met twee andere auteurs) daar in 1999 al over: de transfer van het geleerde naar de dagelijkse praktijk is nihil. Volgens mij komt dat vooral doordat in die trainingen schrijven te zeer gezien wordt als een individuele vaardigheid. Een probleem daarin is zou dan dus op te lossen zijn door een instrumentele, technische ingreep: een vaardigheidstraining.
Zo’n aanpak gaat echter voorbij aan een aantal andere zaken die goed schrijven belemmeren, bijvoorbeeld belemmeringen die het individu overstijgen, zoals de rol van de leidinggevende als coach en rolmodel bij het schrijven, of het ontbreken van een duidelijke standaard of beleid in de organisatie: zó willen wij schrijven/op papier met onze klanten omgaan. Ik besteed aan die belemmeringen in mijn trainingen wel aandacht en schreef daar op dit blog ook over, maar ik zoek ook altijd naar andere interventies, liefst voordat ik ga trainen. Het is bijvoorbeeld een goed idee om eerst beleid te ontwikkelen voordat er getraind wordt. Het gaat er dan niet om dat ik zeg hoe ‘het moet’, maar om samen nadenken over de gewenste schrijfcultuur en de belemmeringen daarvoor.
Ik ben bij zulke beleidsbepalende gesprekken tot nu toe altijd probleemoplossend geweest, zo realiseerde ik me door de cursus socratisch gesprek. Ik wist stiekem dus toch wél hoe het moest, had zelfs soms de panklare oplossing al achter de hand (‘piramideprincipe’). De volgende keer ga ik nadrukkelijker voorstellen er eerst samen over na te denken (de crux van het socratisch gesprek).
Het gesprek wil ik voeren volgens de TOVEREN-formule. In een gesprek van een uur (Tijd) wil ik met enkele betrokkenen (waaronder de leidinggevende) ‘de adviesrapporten van onze afdeling’ (Onderwerp) bespreken. Na mijn aftrap formuleren de deelnemers er Vragen bij, en vervolgens brengen zij Ervaringen in, gevolgd door Reacties en reflecties op elkaar. Tegen het eind benoemt de groep de Essentie ervan, en kaarten we Na.
TOVEREN in één belangrijk opzicht anders dan het lange socratische gesprek dat we tijdens de cursus voerden: er is nu wel een bepaald nuttig doel dat binnen enige tijd bereikt moet worden, want het gesprek is de opstap naar een interventie, waarschijnlijk naar herschrijfwerk (maken van een modeltekst) en training en coaching. Ik ben benieuwd of de deelnemers (en ikzelf?!) genoeg kunnen onthaasten om samen na te denken. Voor mij komt daar nog bij dat ik uit de expertrol moet stappen: als ik toch ga vertellen ‘hoe het moet’, komt er van samen nadenken niets terecht.
Natuurlijk bericht ik op dit weblog ook weer over mijn ervaringen.
Meer over TOVEREN staat in het boek Vrije Ruimte. Filosoferen in organisaties, zowel het basis- als praktijkboek, door Jos Kessels, Erik Boers en Pieter Mostert. En zie ook Het Nieuwe Trivium.
Ik ben op dit moment vooral bezig met het nakijken van nota’s van eerstejaars studenten Nederlands uit Leiden, ik wil daar nog wel meer over zeggen, maar pas als ik dat ook tegen hen gedaan heb, dus dat duurt nog even, maar één ding schoot me wel te binnen naar aanleiding van een paar lichte gevallen ervan, en dat is dat ik een hekel heb aan de zogenaamde ‘plakstijl’, dat is hoofdzinnen met komma’s aan elkaar verbinden, je moet wel een goede reden hebben om tussen twee hoofdzinnen géén punt te plaatsen, vind ik, en als ik die reden niet gauw zie, denk ik: doe dus maar gewoon wel, die punt, en als de zinnen toch meer bij elkaar horen dan dat, maak dan het verband expliciet door een signaalwoord te gebruiken, ofzoiets, ik denk dat deze blogpost wel aantoont waarom zinnen aan elkaar plakken met komma’s de tekst niet bepaald leesbaarder maakt!
Leuk stukje op Tekstblog: over het nut van sudokuën (of hoe spel je dat?) tijdens het schrijfproces: http://www.tekstblog.nl/schrijven-met-je-onbewuste/
Met sudoku’s heb ik geen ervaring, wel met het ‘laten sudderen’ en het nut van iets anders gaan doen. Vorige week had ik nog zo’n typisch geval ervan. Ik was bezig met een stukje en dat was te lang aan het worden. Maar hoe dan inkorten? Ik kwam er niet uit, dacht: ik kijk er morgen nog wel naar. Dus ik stopte, ging iets anders doen, iets huishoudelijks geloof ik, en uit het niets zag ik op een gegeven moment ineens precies voor me welke twee alinea’s er probleemloos uitkonden. Opgelost.
Voor mij werken huishoudelijke dingen zoals de was ophangen of de planten water geven (voordeel van werken aan huis) en m’n duursporten, fietsen en lopen, uitstekend om half- en onbewust verder te gaan met schrijven. Een nachtje slapen doet het ook goed. Alles beter dan te lang naar het scherm blijven staren!